Friday, February 18, 2022

विपर्यायवाची, प्रतिलोमार्थक और विलोम शब्द || Vilom Shabd in Hindi (Antonyms) विलोम शब्द || विपरीतार्थक शब्द

विपर्यायवाची, प्रतिलोमार्थक और विलोम शब्द || Vilom Shabd in Hindi (Antonyms) विलोम शब्द || विपरीतार्थक शब्द || 

 

किसी शब्द का विलोम शब्द उस शब्द के अर्थ से उल्टा अर्थ वाला होता है। साधारण शब्‍दों में विलोम शब्द का अर्थ होता है उल्टा। किसी भी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम (Antonyms) शब्द कहलाते है। अत: किसी शब्द का उल्टा अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोमार्थक शब्द कहलाता है। विलोमार्थक शब्दों को विपर्यायवाची, प्रतिलोमार्थक और विलोम शब्द भी कहते हैं।

शब्द         विलोम

अँधेरा चाँदनी

अंगीकार अस्वीकार

अंत         प्रारम्भ  

अंत         अनंत

अंतर्मुखी वहिर्मुखी

अंतिम प्रारंभिक

अकाम        सुकाम

अकाल सुकाल

अक्सर कभी-कभार

अगठित गठित

अगम सुगम

अगला पिछला

अग्नि         जल

अग्र         पश्च

अग्रिम अन्तिम

अघ         अनघ

अचर         चर

अच्छा बुरा

अछूत छूत

अजेय जेय

अज्ञ         विज्ञ

अतल वितल

अति         अल्प

अतिथि आतिथेय

अतिवृष्टि   अनावृष्टि

अतुकान्त तुकान्त

अत्यधिक अत्यल्प

अथ         इति

अदेय         देय

अदोष सदोष

अधः         उपरि

अधम उत्तम

अधिक न्यून

अधिकारी अनाधिकारी

अधुनातन पुरातन

अधोगामी उर्ध्वगामी

अनभ्यस्त अभ्यस्त

अनाथ सनाथ

अनाम नाम

अनाहूत आहूत 

अनित्य नित्य

अनिवार्य वैकल्पिक

अनुकूल प्रतिकूल

अनुग्रह विग्रह

अनुज अग्रज

अनुपमा उपमेय

अनुपस्थित उपस्थित

अनुमति देना मना करना

अनुरक्ति विरक्ति

अनुराग विराग

अनुलोम प्रतिलोम

अनेक एक

अनेकता एकता

अनैक्य ऐक्य

अनैतिक नैतिक 

अन्धकार प्रकाश

अपना पराया

अपमान सम्मान

अपेक्षा उपेक्षा

अपेक्षित अनपेक्षित

अप्रभावित प्रभावित

अभिज्ञ अनभिज्ञ

अभिमान नम्रता

अमर         मर्त्य

अमृत विष

अराग सुराग

अरुचि रुचि

अर्जन वर्जन

अर्थ         अनर्थ

अर्थी         प्रत्यर्थी

अर्पण ग्रहण

अर्पित गृहीत

अर्वाचीन प्राचीन

अल्प अधिक

अल्पसंख्यक बहुसंख्यक

अल्पायु दीर्घायु

अवनति उन्नति

अवनि अम्बर

अवर         प्रवर

अवसाद प्रसाद

अश्रु         हास

असली नकली

अस्त         उदय

अस्ताचल उदयाचल

अस्वस्थ स्वस्थ

आकर्षण विकर्षण

आकाश पाताल

आकुंचन प्रसारण

आगत अनागत

आगम लोप

आगामी गत, विगत

आग्रह दुराग्रह

आग्रही दुराग्रही

आचार अनाचार

आच्छादित अनाच्छादित

आजादी गुलामी

आतुर अनातुर

आत्मा पपरमात्मा

आदत्त प्रदत्त

आदर अनादर

आदर्श यथार्थ

आदान प्रदान

आदि         अंत

आदि         अनादि

आदिष्ट निषिद्ध

आधार निराधार

आधुनिक प्राचीन

आना         जाना

आभ्यन्तर बाह्रय

आमिष निरामिष

आय         व्यय

आयात निर्यात

आरंभ अंत

आरोह अवरोह

आर्द्र         शुष्क

आलस्य स्फूर्ति

आलोक अंधकार

आवश्यक अनावश्यक

आविर्भाव तिरोभाव

आवृत अनावृत

आशा निराशा

आश्रित निराश्रित

आसक्त अनाशक्त

आस्तिक नास्तिक

आस्था अनास्था

आहार निराहार

इकट्ठा अलग

इच्छा         अनिच्छा

इच्छित अनिच्छित

इति         अथ

इष्ट         अनिष्ट

इसका उसका

इहलोक परलोक

ईद         मुहर्रम

ईश         अनीश

ईश्वर         अनीश्वर

ईश्वर         जीव

ईषत         अलम

उऋण ऋण

उग्र         सौम्य

उचित अनुचित

उच्च         निम्र

ऊँच         नीच

उत्कर्ष अपकर्ष, विकर्ष

उत्कृष्ट निकृष्ट

उत्तम         अधम

उत्तर         दक्षिण

उत्तरायण दक्षिणायन

उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण

उत्थान पतन

उत्साह निरुत्साह

उदय         अस्त

उदात्त अनुदात्त

उदार         अनुदार, कृपण

उद्घाटन समापन

उद्धत विनीत

उद्यम निरुद्यम

उद्यमी आलसी

उधार नकद

उन्नत         अवनत 

उन्नति अवनति

उन्मीलन निमीलन

उन्मुख विमुख

उपकार अपकार

उपचार अनुपचार, अपचार

उपन्यास एकांकी

उपभुक्त अनुपभुक्त

उपमा अनुपमा

उपमेय अनुपमेय

उपयुक्त अनुपयुक्त

उपयोग दुरुपयोग

उपसर्ग प्रत्यय

उपस्थित अनुपस्थित

उपाय निरुपाय

उपेक्षा अपेक्षा

उर्ध्व         निम्न, अधो

उर्ध्वगामी अधोगामी

उर्वर         अनुर्वर, बंजर, ऊसर

ऊँच         नीच

ऊपर         नीचे

ऋणात्मक धनात्मक

एक         अनेक

एकता अनेकता

एकत्र         विकिरण

एकल बहुल

एकाग्र चंचल

एड़ी         चोटी

ऐतिहासिक अनैऐतिहासिक

ऐश्वर्य         अनैश्वर्य

ऐश्वर्य         अनैश्वर्य

ऐसा         वैसा

ऐहिक पारलौकिक

ओजस्वी निस्तेज

औचित्य अनौचित्य

औपचारिक अनौपचारिक

औपन्यासिक अनौपन्यासिक

कच्चा पक्का

कटु         मधुर

कठिन सरल

कठिनाई सरलता

कठोर कोमल

कड़वा मीठा

कदाचार सदाचार

कनिष्ठ ज्येष्ठ, वरिष्ठ

कनीय वरीय

कन्या         वर

कपटी निष्कपट

कपूत         सपूत

कभी–कभी अक्सर

कम         ज्यादा

कमजोर ताकतवर

कमी         बेशी

करुण निष्ठुर

कर्म         निष्कर्म

कर्मठ अकर्मण्य

कर्मण्य अकर्मण्य

कल         आज

कलंक निष्कलंक

कलुष निष्कलुष

कसूरवार बेकसूर

क़ानूनी गैरकानूनी

कान्त         कांता

काबिल नाकाबिल

कायर निडर

कार्य         अकार्य

काला गोरा

कीर्ति         अपकीर्ति

कुख्यात विख्यात

कुटिल सरल

कुपुत्री सुपुत्री

कुपूत         सपूत

कुपोषण पोषण  

कुमार्ग सुमार्ग

कुरूप सुंदर, सुरूप

कुलटा पतिव्रता

कुसुम वज्र

कृतज्ञ कृतघ्न

कृत्रिम प्राकृत

कृपण दाता

कृष         स्थूल

कृष्ण         शुक्ल

केंद्रित विकेन्द्रित  

कैद         छूट

कोप         कृपा

क्रम         व्यतिक्रम

क्रय         विक्रय

क्रिया         प्रतिक्रिया

क्रुद्ध         शान्त

क्रूर         अक्रूर 

क्रेता         विक्रेता

क्रोध         क्षमा

क्षणिक शाश्वत

क्षमा         क्रोध

क्षमा         दण्ड

क्षम्य         अक्षम्य

क्षर         अक्षर

क्षुद्र         विशाल

खंडन मंडन

खगोल भूगोल

खरा         खोटा

खरीद बिक्री

खल         सज्जन  

खाद्य         अखाद्य

खिलना मुरझाना  

खीजना रीझना

खुला         बन्द

खुश         गमगीन

खुशनसीब         बदनसीब

खुशी         दुखी 

खेद         प्रसन्नता

खोलना बांधना

ख्यात कुख्यात

गंधदायक गंधाहारक

गंधीला सुगंधित

गंभीर सहज, चपल

गगन         पृथ्वी

गजब         सामान्य

गठियाना खोलना

गठीला ढीला

गड्मड सिलसिलेवार

गणतन्त्र राजतन्त्र

गणनीय अगणित

गण्य         नगण्य

गत         आगत

गतिमान स्थिर

गदर         शांति

गद्य         पद्य

गमन         आगमन

गम्भीर वाचाल

गरल         सुधा

गरीब         अमीर

गर्म         ठंडा

गर्मी         सर्दी

गहरा         छिछला

गाड़ना उखाड़ना

गाढ़ा         पतला

गीला         सूखा

गुण         अवगुण, दोष

गुप्त         प्रकट

गुरु         लघु, शिष्य

गृहस्थ संन्यासी

गृही     त्यागी

गृहीत त्यक्त

गेय         अगेय

गोचर         अगोचर

गोरक्षक गोभक्षक

गौण         प्रमुख प्रधान

ग्रस्त         मुक्त

ग्रहण         अर्पण, त्याग

ग्राम         नगर

ग्रामीण नागरिक

ग्राम्य         शिष्ट

ग्रास         मोक्ष

ग्राह्य         अग्राह्य, त्याज्य

घटना बढ़ना

घटाव         जोड़

घटिया बढ़िया

घन         तरल

घमंड विनय

घमासान सामान्य

घर         बाहर

घरेलू         बाहरी

घाटी         पर्वत  

घात         प्रतिघात

घृणा         प्रेम

घोषित अघोषित

चंचल स्थिर

चढना ढलना

चढ़ाव उतार

चतुर         मूर्ख

चमकहीन चमकदार

चर         अचर

चल         अचल

चालाक बेवकूफ

चाह         अनचाह

चाहा         अनचाहा

चिन्मय अचिन्मय, जड़

चिर         अचिर

चिरन्तन नश्वर

चेतन         जड़

चेतन         अचेतन

चोर         साधु

चोर         पुलिस

छली         निश्चल

छाँह         धूप

छूत         अछूत

जंगम         स्थावर

जटिल सरस

जड़         चेतन

जन्म         मृत्यु

जय         पराजय

जल         स्थल

जल्द         देर

जवानी बुढ़ापा

जागरण निद्रा, शयन

जाग्रत सुषुप्त

जाड़ा         गर्मी

जाति         कुजाति

जातीय विजातीय

जीत         हार

जीवन मरण

जीवित मृत

जोड़         घटाव

ज्ञान         अज्ञान

ज्येष्ठ         कनिष्ठ

ज्योति तम

ज्योतिर्मय तमोमय

ज्वार         भाटा

झूठ         सच

झोपड़ी महल

तम         आलोक, ज्योति

तरल         ठोस

तरुण         वृद्ध

ताना         भरनी

ताप         शीत

तामसिक सात्त्विक

तारीफ शिकायत

तिक्त         मधुर

तिमिर प्रकाश

तीक्ष्ण         कुंठित

तीव्र         मन्द

तुकान्त अतुकान्त

तुच्छ         महान

तुल         अतुल

तृप्त         अतृप्त

तृषा         तृप्ति

तृष्णा         वितृष्णा

त्याज्य ग्राह्य

थलचर जलचर

थोक         फुटकर

थोड़ा         बहुत

दंड         क्षमा

दक्षिण वाम

दयालु निर्दय

दाता         याचक, सूम

दानव         देव

दानी         कंजूस

दास         प्रभु, स्वामी

दिन         रात

दिवा         रात्रि

दीर्घकाय कृशकाय

दीर्घकालीन अल्पकालीन

दीर्घायु अल्पायु

दुःशील सुशील

दुराचारी सदाचारी

दुराशय सदाशय

दुरुप्रयोग सदुप्रयोग

दुर्गन्ध सुगन्ध

दुर्जन         सज्जन

दुर्दान्त शांत

दुर्बल         सबल

दुष्ट         सज्जन

दूषित स्वच्छ

दृढ     विचलित

दृश्य         अदृश्य

देय         अदेय

देव         दानव

देशी         विदेशी

दोष         गुण

दोषी         निर्दोषी

धनी     निर्धन

धरा     गगन

धर्म     अधर्म

धीर     अधीर

धूप     छांह

धृष्ट     विनीत

ध्वंस     निर्माण

नकरात्मक सकरात्मक

नकल असल

नकली असली

नख     शिख

नगद     उधार

नगर     ग्राम

नमक हराम नमक हलाल

नया     पुराना

नर     नारी

नरक         स्वर्ग

नवीन         प्राचीन 

नश्वर     शाश्वत

नागरिक ग्रामीण

नाम     अनाम

नारी     नर

नास्तिक आस्तिक

निकट दूर

निकास प्रवेश

निडर         कायर

नित्य     अनित्य

निद्रा     जागरण

निन्दा         स्तुति

निन्द्य     वन्द्य

निम्न     उच्च

निरक्षर साक्षर

निरर्थक सार्थक

निराकार साकार

निरालम्ब अवलम्ब

निराशा आशा

निर्गुण सगुन

निर्जल सजल

निर्जीव सजीव

निर्दय सदय

निर्दयी दयालु

निर्दोष सदोष

निर्धन धनी

निर्मल मलिन

निर्माण विनाश

निर्लज्ज सलज्ज

निर्विरोध गतिरोध

निश्चिंत चिंतित

निश्चेष्ट सचेष्ट

निश्छल छली

निषिद्ध विहित

निषेध विधि

निष्काम सकाम

नीरस         सरस

नूतन          पुरातन

नेक         बद

नेकी     बदी

नैतिक अनैतिक

नैसर्गिक कृत्रिम

न्याय     अन्याय

न्यून     अधिक

पक्ष     विपक्ष

पठित अपठित

पण्डित मुर्ख

पतन     उत्थान

पतनोन्मुख विकासोन्मुख

पतिव्रता कुलटा

पदावनति पदोन्नति

परकीय स्वकीय

परतंत्र स्वतंत्र

परमार्थ स्वार्थ

पराजय जय

पराया अपना

परार्थ         स्वार्थ

परिचित अपरिचित

परिश्रम विश्राम

पल     घंटा

पवित्र         अपवित्र

पश्चिम पूर्व

पात्र     कुपात्र

पाना     गँवाना  

पानी     आग

पाप     पुण्य

पालक संहारक

पालतू जंगली  

पाश्चात्य पौर्वात्य

पास     दूर

पुण्य     पाप

पुरस्कार दण्ड

पुरातन अधुनातन

पुरातन नवीन

पुरुष         स्त्री

पुष्ट     अपुष्ट

पूर्ण         अपूर्ण

पूर्णतः अंशतः

पूर्णता अपूर्णता

पूर्णिमा अमावस्या

पूर्व     अपूर्व

पूर्व     उत्तर

पूर्ववत नूतनवत

पूर्ववर्ती परवर्ती

प्रकट         गूढ़

प्रकट         गुप्त

प्रकाश छाया

प्रकाश अंधकार, तिमिर

प्रख्यात अख्यात

प्रजा     राजा

प्रज्ञ     मूढ़

प्रतिकूल अनुकूल

प्रतीची प्राची

प्रत्यक्ष परोक्ष

प्रधान गौण

प्रमुख गौण

प्रयोग अप्रयोग

प्रलय         सृष्टि

प्रवृत्ति निवृत्ति

प्रशंसा निंदा, कुत्सा

प्रश्न     उत्तर

प्रसाद विषाद

प्राकृतिक कृत्रिम

प्राची     प्रतीची

प्राचीन अर्वाचीन

प्रारम्भिक अन्तिम

फल     निष्फल

फायदा नुकसान

फूट     मेल

फूलना मुरझाना

बंद     खुला

बड़ा          छोटा

बढ़िया घटिया

बदबू     खुशबू

बद्ध     मुक्त

बन्धन मुक्ति

बर्बर     सभ्य

बलवान् बलहीन

बहिरंग अन्तरंग

बहिष्कार स्वीकार

बहुज्ञ     अल्पज्ञ

बाढ़     सूखा

बाढ़ग्रस्त सूखाग्रस्त

बाहर         अन्‍दर

बाह्य     अंतर

बाह्य     अभ्यन्तर

बीच     किनारा

बुरा     अच्छा

बुराई         भलाई

बेचना खरीदना

बैर     प्रीति

भद्र     अभद्र

भय     निर्भय

भला     बुरा

भलाई बुराई

भाटा     ज्वार

भारी     हल्का

भाव     अभाव

भिखारी दाता

भिज्ञ     अनभिज्ञ

भूगोल खगोल

भूगोल खगोल

भूत     भविष्य

भूलोक द्युलोक

भृत्य     प्रभु

भेद     अभेद

भोगी     योगी

भोग्य         अभोग्य

भौतिक आध्यात्मिक

मंगल         अमंगल

मधुर     कटु

मनुज         दनुज

मरण         जीवन

मर्त्य     अमर

मलिन निर्मल

मसृण अमानवीय

महल         झोंपड़ी

महात्मा दुरात्मा

माता     पिता

मान     अपमान

मानक अमानक

मानव दानव

मानवता दानवता

मालिक नौकर

मितव्यय अपव्यय

मिथ्या सत्य

मिलन विरह

मीठा     कड़ुवा

मुक्त     ग्रस्त

मुख     पृष्ठ

मुनाफा नुकसान

मूक     वाचाल

मृत     जीवित

मृदुल         कठोर, रुक्ष

मेहनती आलसी

मोक्ष     बंधन

मोटा     पतला

मौखिक लिखित

यथार्थ कल्पित

यश     अपयश

योग     वियोग

योगी     भोगी

रंगीन         बेरंग

रक्षक         भक्षक

रचना         ध्वंस

रत     विरत

राग     द्वेष

रागी     विरागी

राजतन्त्र जनतन्त्र

राजा     रंक

रात     दिन

रात्रि     दिवस

राम     रावण

रिक्त         पूर्ण

रुग्ण     स्वस्थ

रूपवान् कुरूप

लघु     गुरु

लाभ     हानि

लायक नालायक

लिखित अलिखित, मौखिक

लिप्त         अलिप्त

लुप्त     व्यक्त

लेन     देन

लौकिक अलौकिक

लौह     स्वर्ण

वक्र     ऋजु

वक्र     सरल

वन     मरु

वन्य     पालित

वरदान अभिशाप

वसंत         पतझर

वादी         प्रतिवादी

विकर्ष आकर्ष

विकास ह्रास

विकीर्ण संकीर्ण

विक्रय क्रय

विख्यात कुख्यात

विजय पराजय

विजातीय जातीय

वितल अतल

विद्वान मूर्ख

विधवा सधवा

विधि     निषेध

विनाश निर्माण

विनीत उद्धत

विपत्ति सम्पत्ति

विपद         सम्पद

विपन्न         सम्पन्न

विमुख सम्मुख

वियोग मिलन, संयोग 

विरक्त अनुरक्त

विरत         निरत

विरह         मिलन

विरोध समर्थन

विवाद निर्विवाद

विशालकाय क्षीणकाय, लघुकाय

विशिष्ट साधारण

विशुद्ध दूषित

विशेष सामान्य

विश्लेषण संश्लेषण

विश्वास अविश्वास

विष     अमृत

विषम सम

विषाद आहद

विस्तृत संक्षिप्त

विहित निषिद्ध

वीर     कायर

वृद्ध     तरुण

वृद्धि     ह्रास

वृष्टि     अनावृष्टि

वृहत     लघु

वैतनिक अवैतनिक

वैमनस्य सौमनस्य

व्यय     आय

व्यवहारिक अव्यावहारिक

व्यस्त         अव्यस्त

व्यास         समास

शकुन अपशकुन

शत्रु     मित्र

शयन         जागरण

शरण         अशरण

शान्ति क्रान्ति

शाश्वत क्षणिक

शासक शासित

शिक्षित अशिक्षित

शिव     अशिव

शीत          उष्ण

शीत     उष्ण

शुक्ल         कृष्ण

शुभ     अशुभ

शुष्क         आर्द्र

शूद्र     सवर्ण

शूर     कायर

शोक         हर्ष

शोषक पोषक

श्यामा गौरी

श्रद्धा     घृणा

श्रव्य     दृश्य

श्रीगणेश इतिश्री

श्लील अश्लील

श्वेत     श्याम

षंडत्व पुंसत्व

संकरी चौड़ी

संकल्प विकल्प

संकीर्ण विस्तीर्ण

संकोच असंकोच

संकोची ढीठ

संक्षेप         विस्तार

संग     निःसंग

संगत         असंगत

संघटन विघटन

संजीव निर्जीव

संतोष असंतोष

संधि     विच्छेद

संन्यासी गृहस्थ

संयोग वियोग

सकर्म निष्कर्म

सकाम निष्काम

सक्रिय निष्क्रय

सक्षम अक्षम

सखा     शत्रु

सगुण निर्गुण

सच     झूठ

सजल निर्जल

सजीव निर्जीव

सज्जन दुर्जन

सत्कर्म दुष्कर्म

सत्कार तिरस्कार

सदय         निर्दय

सदाचार दुराचार

सदाशय दुराशय

सदोष अदोष

सनाथ अनाथ

सन्तोष असन्तोष

सन्धि     विग्रह

सपूत         कपूत  

सफल विफल, असफल

सबल         दुर्बल

सबाध निर्बाध

सभय         निर्भय

सभ्य     असभ्य

सम     विषम

समष्टि व्यष्टि

समाज व्यक्ति

समास व्यास

समूल निर्मल

सम्मान अपमान

सम्मुख विमुख

सरल         कठिन, जटिल

सरस         नीरस

सलज्ज निर्लज्ज

सविकार निर्विकार

सशंक निश्शंक

सहयोगी प्रतियोगी

सही     गडबड

सायं      प्रात:

साकार निराकार

साक्षर निरक्षर

सादर निरादर

साधु     असाधु

सापेक्ष निरपेक्ष

सामान्य प्रमुख, विशिष्ट

सार्थक निरर्थक

सावधान असावधान

सुकर्म कुकर्म

सुकाल अकाल

सुख     दुःख

सुगंध         दुर्गन्ध

सुगम         दुर्गम

सुजन         दुर्जन

सुदूर     अदूर

सुधा     गरल

सुन्दर असुंदर

सुपथ         कुपथ

सुपरिणाम दुष्परिणाम

सुपुत्र         कुपुत्र

सुबह         शाम

सुभग         दुभग

सुमति कुमति

सुर     असुर

सुलभ दुर्लभ

सुशील दुःशील

सुषुप्त जाग्रत

सुसंसगति कुसंगति

सूखाग्रस्त बाढ़ग्रस्त

सृष्टि     प्रलय

सौभाग्य दुर्भाग्य

सौम्य         असौम्य

स्तुति         निंदा

स्त्री     पुरुष

स्थल     जल

स्थावर जंगम

स्थिर     गतिमान, चंचल

स्थूल     सूक्ष्म

स्मरण विस्मरण

स्वकीया परकीया

स्वजाति विजाति

स्वतन्त्र परतन्त्र

स्वदेश विदेश

स्वदेशी परदेशी

स्वधर्म विधर्म

स्वप्न     जागरण

स्वर्ग     नरक

स्वल्पायु चिरायु

स्वस्थ         अस्वस्थ, रुग्ण

स्वाधीन पराधीन

स्वामी सेवक

स्वार्थ         निस्वार्थ

स्वीकृत अस्वीकृत

हँसना रोना

हर्ष     शोक

हार     जीत

हास     रुदन

हिंसा     अहिंसा

हित     अहित

ह्स्व     दीर्घ